eleştirel düşünme ne demek?
Eleştirel düşünme (kritik düşünme) akıl yürütme,
ve değerlendirme gibi
süreçlerden oluşan bir
biçimidir. Eleştirel düşünme yerine kimi
zaman tartışma mantığı ya da biçim dışı (enformel) mantık
terimleri de kullanılmaktadır. Sorgulama ve şüpheciliğe dayanan
eleştirel düşünme ve bilimsel kanıtlarla
uyuşan net hükümlere varmak için somut veya soyut konular üzerinde
düşünme süreçlerini de içermektedir. Bu yönüyle diğer bir düşünme biçimi
olan tamamlamaktadır.
Eleştirel düşünürler tüm duyulardan, yazılı veya sözlü ifadelerden,
, ve
yürütmeden elde ettikleri verileri bir araya
getirirler. Eleştirel düşünme bireyin
ayırabilmesine, yargılama yetisinin gücüne, inançlarının şekillenmesine,
yeğlemelerinin ve eylemlerinin doğru ve geçerli olmasına önemli katkıda
bulunur.
Eleştirel düşünce özellikleri
Geliştirilen bir argümanın, ne denli eleştirel düşünme ürünü olduğunu
anlamak için bir dizi ölçüte gereksinme bulunmaktadır. Bu ölçütlere göre
bir argümanı inceleyerek, argümanın ulaştığı sonuçların sağlamlığının
düzeyi hakkında fikir edinmek mümkündür. Eleştirel düşünceyi eleştirel
olmayan düşünceden ayırmayı sağlayan başlıca düşünce özellikleri
şunlardır:
- İlgililik: Geliştirilen argüman ve argümanı meydana getiren ögeler
ele alınan konuya ilişkin olmalıdır.
- Geçerlilik: Argümanı teşkil eden önermeler sağduyu, veri, bilgi ve
kanıta dayalı olarak savunulabilir ve geçerlenebilir olmalıdır.
- Açıklık ve anlaşılabilirlik: Argümanı meydana getiren önerme ve
çıkarımlar herhangi bir yanlış anlamaya veya
karmaşasına meydan vermemelidir.
- Dengelilik (genişlik ve derinlik): Argümanı meydana getiren
önermelerin kapsamı ve ayrıntı düzeyi yeterli olmalıdır.
- : Önermeler doğru biçimde
sıralanmalı ve birbirleri ile doğru olarak ilişkilendirilmeli,
argüman uygun bir mantık silsilesi izlemelidir.
- Doğruluk: Argümanın sonunda varılan sonuçlar, argümana temel
oluşturan veri, bilgi, kanıt ve varsayımlar tarafından
desteklenmelidir.
- Adillik: Argüman konunun paydaşları arasında—özellikle sağduyu ve
bilgi sahibi olanlarda—güvenilirlik ve
hissi uyandırmalıdır.
Eleştirel düşünme süreci
Eleştirel düşünme süreci beş aşamadan oluşmakta ve ele alınacak konunun
belirlenmesi ile başlamaktadır. Ardından konu ile ilgili veri, bilgi ve
kanıtlar toplanmakta; farklı argümanlar ve bakış açıları incelenmekte;
incelenen argümanların dayandığı varsayım, veri, bilgi ve kanıtlar
gözden geçirilmektedir. İkinci aşamada elde edilen bulgular üçüncü
aşamada bir değerlendirmeye tabi tutulmakta, gereksiz ya da geçersiz
olanlar ayıklanmaktadır. Kalanlar arasındaki benzerlikler ve
farklılıklar saptanmakta, bağlantılar ve ilişkiler tanımlanmaktadır.
Dördüncü aşamada kalan veri, bilgi ve kanıtlar mantıksal bir çerçeveye
oturulmaktadır. Beşinci ve son aşamada ise mantık çerçevesi içerisinde
varılan sonuçlar sunulmakta; sonuçların geçerliliği ve sağlamlığı
hakkında bir yargıya varılmaktadır.
Eleştirel düşünme becerileri
Eleştirel düşünürler eleştirel düşünme süreci boyunca, ele alınan konuyu
yeterince sağlam biçimde tartışabilmek için bir dizi beceriye gereksinme
duymaktadır. Başlıca eleştirel düşünme becerileri şunlardır:
- Ayıklamak: Bir argümanı oluşturmak üzere bir araya getirilmiş
tümce ya da önermelerden hangisinin geçerli olduğunu belirlemek;
kalanları kullanmamak.
- Bağlantılandırmak: Bir argümanı oluşturmak üzere bir araya
getirilmiş tümce ya da önermeleri doğru bağlaçları kullanarak
birbirleri ile mantıksal olarak ilişkilendirmek.
- Benzetmek: Bir argümanda betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da
kavramlar arasındaki benzer özelliklerin, bu benzerliklerin gücünün
ayırdına varmak.
- : Karmaşık bir konuyu uygun biçimde
alt konulara bölerek konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamak.
- Eleştirmek: Bir argümana konu olan kişi, nesne, eylem, olgu ya da
kavramlar hakkında, ya da argümanı oluşturan önermeler hakkında
olumlu ya da olumsuz bir yargıya varmak.
- Eşleştirmek: Bir argümana konu olan kişi, nesne, eylem, olgu ya da
kavramlar arasında, ya da argümanı oluşturan önermeler arasında
ilinti kurmak.
- oluşturmak: Ortada yeterli
, ve
yokken, bir argüman oluşturabilmek amacı
ile varsayımda bulunmak ya da açıklama önermek.
- Karşılaştırmak: Bir argümana konu olan tümceler ya da argümanda
betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlar arasındaki ortak
özellikleri ve farklılıkları değerlendirmek ve belirlemek.
- Kümelendirmek: Bir argümanda betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu
ya da kavramların aralarındaki benzer özellikleri saptamak; bu
benzerlikleri kullanarak onları gruplamak.
- Neden-sonuç ilişkisi kurmak: Biribirini izleyen iki olgudan,
ardılın öncülü hangi neden veya nedenlerden izlemesi gerektiğini
geçerli ve sağlam bir biçimde açıklamak.
- : Geçmişe ya da bugüne değin veri,
bilgi ve kanıtlardan yola çıkarak gelecekte ne olacağını önceden
kestirmek.
- Örüntü ve istisnaları belirlemek: Bir argümanı oluşturan kişi,
nesne, eylem, olgu ya da kavramlarda yinelenen özelliklerin ayırdına
varmak ve—varsa—istisnaları belirlemek; istisnalardan yola çıkarak
örüntünün genelliği hakkında yargıya varmak.
- yapmak: Düne ve bugüne
değin veri, bilgi ve kanıtlardan yola çıkarak; ve karşılaşılabilecek
belirsizlikleri de göz önüne alarak gelecekte ne ya da neler
yapılması gerektiğine ilişkin karar vermek.
- : Bir argümanı
oluşturan ve kimi zaman biribiri ile ilintisiz ya da çelişkili
görünen veri, bilgi, kanıt ve tümcelerden yola çıkarak genel ya da
özgün bir sonuca varmak.
- Sınıflamak: Önceden belirlenmiş ölçütlere göre bir argümanda
betimlenen kişi, nesne, eylem, olgu ya da kavramlardan ortak
özellikler gösterenleri gruplamak.
- Sıralamak: Önceden belirlenmiş bir ölçüte göre bir argümanı
meydana getiren tümceleri ya da argümanda betimlenen kişi, nesne,
eylem, olgu ya da kavramları sıradüzensel olarak dizmek.
- : Bir genellemeden yola çıkarak,
belirli bir kişi, nesne, eylem ya da olguya, veya bunlardan oluşan
bir gruba değin çıkarımda bulunmak.
- :
Gözlem, deney ya da araştırma yolu ile toplanan veri, bilgi ve
kanıtlara dayanarak bir kişi, nesne, eylem ya da olguya, veya
bunların meydana getirdiği bir gruba değin genelleme yapmak.
- Veri, bilgi ve delil toplamak: Bir hipotezi kanıtlamak, bir konuda
argüman geliştirmek ya da geliştirilmiş bir argümanı kuşkuya
olabildiğince yer bırakmayacak şekilde desteklemek üzere, konu ile
ilgili gerçekleri gözlem, ölçüm, deney ya da araştırma yolu ile bir
araya getirmek.
Düşünme çeşitleri
Eleştirel düşünme | Eleştirel olmayan düşünme |
---|
Mantıksal düşünme | Mantıksal olmayan düşünme |
Deneysel (ampirik) düşünme | Sezgisel düşünme |
Yararcı (pragmatik) düşünme | Arzuya dayalı düşünme |
Kuşkucu düşünme | Yetkeci (otoriteye dayalı) düşünme |
Yansıtmalı (reflektif) düşünme | Dogmatik düşünme |
Gerçekçi (realist) düşünme | İdealist düşünme |
İstatistiksel düşünme | Mutlakçı düşünme |
Çözümsel (analitik) düşünme | Vasat düşünme |
Eleştirel düşünmenin geleceği
McKinsey Küresel (MGI) tarafından
geliştirilen modelde 5 ana 25 alt
birçok yetkinliğin ne kadar önemli
olacağının yapılmıştır. Bu
sonucunda ileri düzey
ve eleştirel düşünme
yetkinlikleri için 2030 daha çok önemli
olacağı gözlemlenmiştir. Grafikteki değişimde artış görülmüş ki aynı
grafikte
sahip yetkinlikler de vardır.Değişim
fark diğer bazı yetkinliklere göre az olsada
daha ve
eleştirel düşünen ihtiyaç olacağı
görülmektedir.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
Kitaplar
- Allen, M. (2004). Smart Thinking: Skills for Critical Understanding
and Writing. 2. Basım. Oxford University Press.
- Browne, M. N. ve S. M. Keeley. (2009). Asking the Right Questions:
A Guide to Critical Thinking. 9. Basım. Prentice Hall.
- Moore, B. N. ve R. Parker. (2008). Critical Thinking. 9. Basım.
McGraw-Hill.
- Özdemir, O. (2008). Eleştirel Düşünme. Kriter Yayınları.
- Sinnott-Armstrong, W. ve R. J. Fogelin. (2009). Understanding
Arguments: An Introduction to Informal Logic. 8. Basım. Wadsworth.
- Şahinel, S. (2002). Eleştirel Düşünme. Pagem A Yayıncılık.
- Tittle, P. (2011). Critical Thinking: An Appeal to Reason.
Routledge.
- Walton, D. N. (1989). Informal Logic: A Handbook for Critical
Argumentation. Cambridge University Press.
- Wright, L. (2001). Critical Thinking: An Introduction to Analytical
Reading and Reasoning. Oxford University Press.
Dış bağlantılar
Orijinal kaynak: eleştirel düşünme. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Kategoriler